تغییرات کیفیت بذر و جوانه‌زنی برخی اکوتیپ های سیاهدانه (Nigella sativa L.) در دوره نمو و رسیدگی

سابقه و هدف: مطالعات اندکی در زمینه‌ی نمو بذر در گیاهان دارویی صورت گرفته است، ولی روی سیاهدانه تاکنون هیچ گزارشی در زمینه نمو بذر وجود ندارد. بنابراین، هدف از پژوهش حاضر بررسی صفات کیفی بذر شامل زمان تا رسیدگی وزنی و رسیدگی فیزیولوژیک، تغییرات جوانه‌زنی و خفتگی بذر در 14 اکوتیپ مختلف سیاهدانه بود. مواد و روش‌ها: آزمایش در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی طی دو سال زراعی 1396-1397 و 1397-1398 در 3 تکرار و 7 زمان برداشت در دانشکده‌ی کشاورزی ابوریحان اجرا گردید. تیمارهای مورد آزمایش شامل 14 اکوتیپ بومی سیاهدانه (از سرتاسر کشور)، دمای جوانه‌زنی و زمان پس از گلدهی در طول نمو بذر روی بوته مادری بود. صفات مورد بررسی شامل وزن بذر و درصد رطوبت آن و نیز درصد جوانه‌زنی بذر در طول نمو بود. جهت تست جوانه‌زنی، آزمایش فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی انجام شد که تیمارها شامل دماهای مختلف و 14 اکوتیپ سیاهدانه با 3 تکرار انجام شد.یافته‌ها: نتایج نشان داد که میزان رطوبت در طول نمو روی بوته‏ی مادری روند کاهشی داشت که در اولین نمونه‏گیری بالاترین درصد رطوبت در اکوتیپ اراک مشاهده شد و تا زمان برداشت روند کاهشی داشت. در زمان رسیدگی کامل، میزان رطوبت بذر در تمام اکوتیپ‏ها کمتر از 18 درصد بود. اکوتیپ‌های زابل 1، بجستان، سرایان و اشکذر، برای رسیدن به وزن حداکثری بذر خود، به کمترین زمان پس از گلدهی نیاز دارند، در نتیجه برای مناطق با فصل رشد کوتاه این اکوتیپ‌ها پیشنهاد می‌شوند. اکوتیپ خاف با 3/2 میلی‌گرم وزن تک بذر بیشترین وزن و اکوتیپ همدان با 072/0 میلی‌گرم افزایش وزن در روز، بالاترین سرعت پر شدن بذر را دارا بودند. در اکوتیپ‌های تفرش، زابل 2، اقلید، سمیرم، اراک، همدان، رزن، گردمیران جوانه‌زنی در طول نمو از 20 روز پس از گلدهی آغاز و تا پایان رسیدگی کامل روند افزایشی را دارا بود. در اکوتیپ‌هایی نظیر اصفهان، اشکذر، زابل 1، سرایان، خواف، از 20 روز پس از گلدهی جوانه‏‌زنی آغاز و تا 30 روز پس از گلدهی روند افزایشی در درصد جوانه‌زنی وجود داشت، ولی بعد از این زمان درصد جوانه‌زنی کاهش یافت و تا زمان رسیدگی کامل به صفر رسید که در واقع خفتگی اولیه به بذرها القاء شد. نتیجه‌گیری: بنابراین، چنانچه هدف کشت بذر در مزرعه بلافاصله پس از رسیدگی باشد، اکوتیپ‌های تفرش، زابل 2، اقلید، سمیرم، اراک، همدان، رزن، گردمیران مناسب هستند. در بررسی دما نیز مشاهده شد که بالاترین درصد جوانه‌زنی برای همه اکوتیپ‌ها در دمای 10 درجه سانتی‌گراد مشاهده شد و با افزایش دما جوانه‌زنی آنها کاهش یافت و در دمای 30 درجه سانتی‌گراد به صفر رسید. اکوتیپ‌های همدان، سمیرم، زابل1، تفرش، گردمیران دارای بیشترین درصد جوانه‌زنی در دمای 10 درجه سانتی‌گراد در بین اکوتیپ‌های مورد آزمایش بوده‌اند. بنابراین، خفتگی در سیاهدانه احتمالاً از نوع فیزیولوژیک سطحی نوع 1 است.