Ustalanie hydromorfologicznych warunków referencyjnych dla rewitalizacji rzek w kontekście zmian środowiskowych w zlewniach

Polish. W XX wieku rzeki polskich Karpat uległy znacznemu przekształceniu w wyniku regulacji koryt i eksploatacji żwiru, co w efekcie spowodowało pogorszenie stanu ekologicznego tych rzek, zaburzenie ich pionowej stabilności i wzrost zagrożenia powodziowego poniżej przekształconych odcinków. Konieczne jest zatem podjęcie działań rewitalizacyjnych zmierzających do poprawy stanu ekologicznego rzek i odtworzenia warunków geomorfologicznej równowagi dynamicznej. Przedstawione dotychczas w literaturze przedmiotu metody określania hydromorfologicznych warunków referencyjnych mają jednak poważne wady. Przyjęcie stanu historycznego rzek polskich Karpat jako referencyjnego dla celów ich rewitalizacji jest niewłaściwe w świetle zmian środowiskowych, jakie zaszły w XX wieku w zlewniach tych rzek. Zmiany te ilustruje transformacja Czarnego Dunajca z rzeki wielonurtowej z łachami żwirowymi w rzekę wielonurtową z kępami, do jakiej doszło w nieuregulowanych odcinkach koryta w wyniku zmniejszenia się dynamiki przepływu wody i transportu rumowiska. Naszym zdaniem warunki referencyjne powinny być definiowane jako te, które istnieją lub mogłyby istnieć przy współczesnych warunkach środowiskowych w zlewni i równoczesnym braku ingerencji człowieka w koryto, strefę nadbrzeżną i obszar zalewowy rzeki, która ma być poddana rewitalizacji. To założenie zweryfikowano, przeprowadzając ocenę hydromorfologiczną Czarnego Dunajca na podstawie normy PN-EN 14614. Wyniki oceny potwierdziły wysoką jakość hydromorfologiczną niezmodyfikowanego odcinka Czarnego Dunajca, który może być uznany za referencyjny przy rewitalizacji przekształconych odcinków rzeki.

English. In the twentieth century Polish Carpathian rivers were considerably modified by channelization and gravel mining, with significant detrimental effects to their ecological integrity, vertical stability of the streambeds and flood hazard to downstream river reaches. Restoration of the rivers is thus necessary to improve their ecological status and re-establish geomorphic dynamic equilibrium conditions. Various approaches to defining hydromorphological reference conditions, proposed to date in river restoration literature, have serious deficiencies. In particular, environmental changes that took place in the catchments of Carpathian rivers during the twentieth century invalidate the historical state of the rivers as reference for their restoration. This is illustrated by a change from bar-braided to island-braided channel pattern that occurred in the past century in unmanaged sections of the Czarny Dunajec in response to a reduction in flow and sediment dynamics of the river. We indicate that reference conditions should be defined as those which exist or would exist under present environmental conditions in the catchment but without human influence on the channel, riparian zone and floodplain pf the river which is to be restored. This assumption was tested through the evaluation of hydromorphological river quality of the Czarny Dunajec according to the European Standard EN-14614. The evaluation confirmed a high-status hydromorphological quality in an unmanaged channel section, which can thus be used as a reference for restoration of impacted river sections.

Polish. rzeka górska, zmiany środowiskowe, rewitalizacja rzeki, warunki referencyjne, hydromorfologiczna jakość rzeki

5

59-86