FERTILIZER EFFICIENCY OF FOREIGN TOMATO VARIETIES AND HYBRIDS ON DARK CHESTNUT SOILS IN THE FOOTHILL ZONE OF SOUTHEASTERN KAZAKHSTAN | ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК- ШЫҒЫС ТАУ БӨКТЕРІНДЕГІ АЙМАҚТЫҢ ҚАРА-КАШТАН ТОПЫРАҚТАРЫНА ҚЫЗАНАҚТЫҢ ШЕТЕЛДІК СОРТТАРЫ МЕН БУДАНДАРЫНЫҢ ЕГІСТІКТЕРІНДЕГІ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІ | ЭФФЕКТИВНОСТЬ УДОБРЕНИЙ НА ПОСЕВАХ ЗАРУБЕЖНЫХ СОРТОВ И ГИБРИДОВ ТОМАТА НА ТЕМНО-КАШТАНОВЫХ ПОЧВАХ ПРЕДГОРНОЙ ЗОНЫ ЮГО-ВОСТОКА КАЗАХСТАНА

English. The scientific article presents the results of research conducted in 2018-2020 in the Regional branch "Kainar" LLP "Kazakh research institute of Fruit and Vegetable Growing". Data on the evaluation of the influence of fertilizers on the nutritional regime of dark chestnut soil, the yield of tomato varieties and environmental friendliness of products, calculations of the economic efficiency of fertilizers are given. The tomato plants of the fertilized variants exceeded the plants of the control by the number of stems, leaves, fruits. For the variety Ogonyek777 (Kazakhstan), fertilizers increased the tomato yield by 3.0-12.9 t/ha (11.07-47.60%), for the variety Barin (Russia) - by 2, 7-13.8 t/ha (10.11-51.69%), by 4.1-17.0 t/ha (14.39-59.65%) for the hybrid Shuruk (Netherlands), by 3.3-15.7 t/ha (12.22-58.15%) for the hybrid Falkon (Turkey). For the standard variety Ogonyek777, the nitrate content was the lowest both in the control (36 mg/kg) and in the fertilized variants (41-115 mg/kg) compared to other tomato varieties and hybrids. According to the level of nitrates, the yield of the tomato variety Barin can be considered environmentally safe, as nitrates were less - 50-127 mg/kg with a MPC of 150 mg/kg. For hybrid Shuruk, the fruits on the control contained 62 mg/kg of nitrates, on fertilized variants there was a sharp increase (74-149 mg/kg). For the hybrid Falkon, the nitrate content in the tomato yield depending on the fertilization rates ranged from 65-142 mg/kg with 43 mg/kg in the control. For the variety Ogonek777 net income from NPK-fertilizers was 59.0-583.2 thousand tenge with a profitability of 32.7-130.0%, for the variety Barin - 39.5-642.3 thousand tenge. Tenge profit, profitability - 22,4-139,1%, on hybrid Falcon - 78,7-766,5 thousand tenge of net income, profitability - 42,5-156,6%, on hybrid Shuruk - 130.9-851,4 thousand tenge of profit, profitability - 66,5-167,4%.

Kazakh. Ғылыми мақалада «Қайнар» «Қазақ жеміс-көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС  өңірлік филиалында 2018-2020 жылдары жүргізілген зерттеулердің нәтижелері келтірілген. Тыңайтқыштардың қара каштан топырағының тағамдық режиміне әсерін, қызанақ сорттарының өнімділігі мен өнімнің тұрақтылығын, тыңайтқыштардың экономикалық тиімділігін есептеу туралы мәліметтер келтірілген. Зерттеулерде агрохимия мен көкөніс өсіруде жалпы қабылданған әдістер қолданылды. Минералды тыңайтқыштарды қолдану топырақтың құнарлылығына оң әсер етіп, қоректік заттардың құрамын арттырды. Биометриялық зерттеулерге сәйкес, биомасса мен қызанақ дақылдарының қалыптасуына тыңайтқыштардың түрлері мен нормалары айтарлықтай әсер етеді. Қызанақ өсімдігінің сабақтарының, жапырақтарының, жемістерінің саны бойынша ұрықтандырылған нұсқалар бақылау өсімдіктерінен асып түсті. Қызанақтың өнімділігі тамақтану жағдайымен тығыз байланысты. Огонек-777 (Қазақстан) сорты бойынша тыңайтқыштар қызанақ өнімділігін 3,0-12,9 т/га (11,07-47,60%), Барин (Ресей) сорты бойынша - 2,7-13,8 т/га (10,11-51,69%), Шурук (Нидерланды) гибриді бойынша - 4,1-17,0 арттырды т/га (14,39-59,65%), Falkon (Түркия) гибриді бойынша - 3,3-15,7 т / га (12,22-58,15%). Огонек-777 сорт-стандартына сәйкес, нитраттардың мөлшері қызанақтың басқа сорттары мен будандарымен салыстырғанда бақылауда (36 мг/кг) және тыңайтылған нұсқаларда (41-115 мг/кг) ең аз болды. Нитрат деңгейі бойынша Барин сортының қызанақ өнімін экологиялық таза деп санауға болады, өйткені нитраттар аз болды - 50-127 мг/кг МРЕК 150 мг/кг. Шурук гибридіне сәйкес бақылаудағы жемістерде 62 мг/кг нитраттар болды, ұрықтандырылған нұсқаларда олардың күрт өсуі байқалды (74-149 мг/кг). Falkon гибридіне сәйкес қызанақ дақылындағы нитраттардың мөлшері тыңайтқыштардың нормаларына байланысты бақылауда 43 мг/кг болған кезде 65-142 мг/кг аралығында болды. Өнімдерді экологиялық зиянсыз деп санауға болады, өйткені нитраттардың мөлшері рұқсат етілген деңгейден аспайды. Қызанаққа тыңайтқыштарды қолдану жоғары экономикалық нәтиже берді. Огонек-777 стандарты бойынша NPK-тыңайтқыштардан таза табыс 59,0-583,2 мың теңгені құрады, рентабельділігі 32,7-130,0%, Барин сорты бойынша-39,5 - 642,3 мың теңге пайда, рентабельділігі - 22,4 - 139,1%, Falcon гибриді бойынша-78,7 - 766,5 мың теңге таза табысы, табыстылығы - 42,5 - 156,6%, Шурук гибриді бойынша - 130,9-851,4 мың теңге пайда, рентабельділік - 66,5-167,4%.

Russian. В научной статье приведены результаты исследований, проведенных в 2018-2020 гг. в Региональном филиале «Кайнар» ТОО «Казахский научно-исследовательский институт  плодоовощеводства». Приведены данные по оценке влияния удобрений на пищевой режим темно-каштановой почвы, урожайность сортов томата и экологичность продукции, расчеты экономической эффективности удобрений. В исследованиях использованы общепринятые в агрохимии и овощеводстве методики. Внесение минеральных удобрений положительно повлияло на плодородие почвы, повышая содержания питательных веществ. По данным биометрических исследований, на формирование биомассы и урожая томата существенно влияют виды и нормы удобрений. По количеству стеблей, листьев, плодов растения томата удобренных вариантов превосходили растения контроля. Урожайность томата имеет тесную взаимосвязь с условиями питания. По сорту-стандарту Огонек-777 (Казахстан) удобрения увеличивали урожайность томата на 3,0-12,9 т/га (11,07-47,60%), по сорту Барин (Россия) - на 2,7-13,8 т/га (10,11-51,69%), по гибриду Шурук (Нидерланды) - на 4,1-17,0 т/га (14,39-59,65%), по гибриду Falkon (Турция) - на 3,3-15,7 т/га (12,22-58,15%). По сорту-стандарту Огонек-777 содержание нитратов было наименьшим как на контроле (36 мг/кг), так и на удобренных вариантах (41-115 мг/кг) по сравнению с другими сортами и гибридами томата. По уровню нитратов урожай томата сорта Барин можно считать экологически безопасной, так как нитратов было меньше - 50-127 мг/кг при ПДК 150 мг/кг.  По гибриду Шурук плоды на контроле содержали 62 мг/кг нитратов, на удобренных вариантах отмечено резкое их увеличение (74-149 мг/кг). По гибриду Falkon содержание нитратов в урожае томата в зависимости от норм удобрений колебалось в пределах 65-142 мг/кг при 43 мг/кг на контроле. Продукцию можно считать экологически безвредной, так как содержание нитратов не превышает допустимые уровни. Применение удобрений на томате обеспечивало высокий экономический эффект. По сорту-стандарту Огонек-777 чистый доход от NPK-удобрений составил 59,0-583,2 тыс.тенге при рентабельности 32,7-130,0%,  по сорту Барин - 39,5-642,3 тыс.тенге прибыли, рентабельность - 22,4-139,1%, по гибриду Falcon - 78,7-766,5 тыс.тенге чистого дохода, рентабельность - 42,5-156,6%, по гибриду Шурук - 130,9-851,4 тыс.тенге прибыли, рентабельность - 66,5-167,4%.